Математикийн мэргэжилтнүүд хүний хүчин зүйлээс шалтгаалсан дэлхийн дулаарал явагдаж байгааг нотлох шинэ аргуудыг боловсруулж, дэлхий цаг уурын аюултай нөхцөлд хүрэхэд хэр ойрхон байгааг таамаглаж байна.
Уур амьсгалын өөрчлөлт нь олон
жижиг өөрчлөлтүүд гэнэт, том өөрчлөлтийг бий болгох үед үүсдэг. Эдгээр нь
дулаарал, цаг агаарын эрс тэс үзэгдлийг
үүсэхэд хүргэдэг.
Жишээлбэл, ирэх жилүүдэд Atlantic Meridional Overturning Circulation буюу AMOC нь нурах эрсдэлтэй байна. AMOC нь Хойд Атлантын далайд бүлээн ус авчирдаг, Европ болон Хойд Америкийн температурыг зохицуулахад тусалдаг далайн урсгалын тээврийн систем юм. Хэрэв энэ нь систем сүйрвэл бүс нутгийн болон дэлхийн уур амьсгал улам тогтворгүй болж магадгүй юм.
2023 оны 7-р сард хийсэн судалгаагаар AMOC нь 2025-2095 оны хооронд ямар ч үед сүйрч магадгүй гэж үзсэн. 2023 оны 10-р сард хийсэн өөр нэг судалгаагаар бид ийм нөхцөл байдалд ойрхон байгааг харуулж байгаа бөгөөд Гренландын (Greenland) мөсөн бүрхүүл нурах аюултай ойрхон байгаа ч зохих арга хэмжээ авбал үүнээс зайлсхийх боломжтой гэж найдаж байна.
Одоо "Nature Reviews
Physics" сэтгүүлд Цаг уурын өөрчлөлтийг цаг хугацааны хэмжүүрээр судлахын
тулд математик, физикийг хослуулсан нэгэн судалгаа
нийтлэгдсэн байна
Энэ нь эрдэмтдэд AMOC-ийн сүйрлийн талаархи таамаглалыг сайжруулахад туслахаас гадна цаг уурын өөр өөр цэгүүдийн ойролцоо байгааг ойлгоход тусална.
Судалгааны өгүүллийн ахлах
Редингийн их сургуулийн статистикийн механикийн профессор, профессор Валерио
Лукарини “Бидний судалгаа нь эрдэмтэн судлаачид болон бодлого
боловсруулагчдад уур амьсгалын өөрчлөлтийг ойлгох, урьдчилан таамаглах,
ялангуяа хүний үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй уур амьсгалын өөрчлөлтийг илрүүлэх,
зайлсхийхэд шаардлагатай математикийн нарийн арга хэрэгслээр хангана. Энэ нь
уур амьсгалын өөрчлөлт болон уур амьсгалын өөрчлөлтийг холбосон нэгдсэн хэтийн
төлөвийг бидэнд харуулах ба энэ арга барил нь цаг уурын аажмаар өөрчлөлт,
уналтын цэгүүдийг саадгүй судлах боломжийг олгох болно. Судалгааны үр дүн нь
хүний хүчин зүйлээс үүдэлтэй дэлхийн дулаарлын талаарх нотолгоог бий болгох
арга хэрэгсэл болж байна."
Энэхүү ажил нь уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаар илүү үнэн зөв таамаглал дэвшүүлж, үүслийг нь тодорхойлох үнэлгээг бий болгохын тулд уур амьсгалын загвар, онолын хөгжлийг ихээхэн ахиулж, нөлөөллийг бууруулах бодлого боловсруулах, уур амьсгалд дасан зохицох стратегийг мэдээлэхэд тусална.
Судалгаа нь 2021 оны Физикийн салбарын Нобелийн шагналт Клаус Хассельманы уур амьсгалын өөрчлөлтийн шинжилгээнд хувьсгал хийсэн стохастик загварчлалын хандлагыг судалсан. Шинэ судалгаа нь математик, физикийн шинжлэх ухааны өгүүллийн хүрээнд боловсруулсан сүүлийн үеийн хэрэгслүүдийг ашиглан Хассельманы техникийг боловсронгуй болгосон.
Эрдэмтдийн арга зүй нь AMOC задрах дөхөж байгааг илүү тодорхой харуулж байгаа бөгөө ажиглалтаас харахад AMOC суларч байна. AMOC-ыг судлахаас гадна шинэ аргыг дараах тохиолдолд ашиглаж болно. Үүнд:
·
Экосистемийн сүйрэл
·
Гренландын мөсөн бүрхүүл хайлж байна
· Амазоны ширэнгэн ойн үхэл
Мэдээ бэлтгэсэн: Э.Дэлгэрмаа /Мэдээллийн технологийн салбарын ЭША/
Эх сурвалж: Valerio Lucarini et al, Theoretical tools for understanding the climate crisis from Hasselmann's programme and beyond, Nature Reviews Physics (2023). DOI:10.1038/s42254-023-00650-8
https://phys.org/news/2023-11-climate-easier-math-breakthrough.html