Монгол улсын Төрийн соёрхолт математикч,
академич, шинжлэх ухааны доктор О.Чулуунбаатартай хийсэн ярилцлага.
Ярилцлага хийсэн Б.Батгэрэл, 2020.11.11
Б. Та математикт хэзээнээс сонирхолтой болсон бэ?
Ч. Манай үеэл ах Д.Эрдэнэ гэж 48-р сургуулийн
математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай ангийг төгссөн, хот, улсын олимпиадад
хэд хэдэн удаа амжилттай оролцож 2-р байр эзэлж байсан сайхан хүн байлаа. Ахыг дуурайж
тоо сонирхож байгаад 1986 онд 4-р ангийн сурагч байхдаа Сүхбаатар дүүргийн
математикийн олимпиадад оролцож түрүүлсэн нь надад их урам зориг өгсөн
санагддаг. Түүнээс хойш математикаар хичээллэх сонирхол хүчтэй төрсөн
санагддаг. Жил бүр хотын математик, физикийн олимпиадад амжилттай оролцож
байлаа. Манай сургуулийн найз, МУИС-ийн
профессор Н.Цогбадрах бид хоёр хоорондоо их уралддаг байлаа. Энэ намайг их хурцалж өгсөн байх.
Б. Олимпиадын амжилтуудаасаа дурдвал?
Ч. 1986, 1987 онд Сүхбаатар дүүргийн
математикийн олимпиад I байр эзэлж байлаа. 1991 онд Улсын Математикийн олимпиадад
оролцож II байр, 1992 онд Москвад болсон олон улсын математикийн XXXIII
олимпиад оролцож шагналт байр эзэлж байлаа.
Б. Тэгвэл сурагч байх үеэсээ математикч болох
суурь тань тавигдсан юм байна. Тэгээд МУИС-ийн Математикийн ангид элссэн үү?
Ч. Би МУИС-ийн гүнзгий төгссөн учраас их
сургуулийн математикийн ангид шууд шалгалтгүй орсон. Гэвч ээж, нагац ах хоёрын санаа
нь намайг ТИС-ийн Цахилгааны ангид оруулчих гээд. Хэсэг хугацааны дараа
Ц.Дашдорж багштай таараад өөр сургуульд орж магадгүй болоод байна гэсэн. Тэгсэн
чинь жигтэйхэн их дургүйцэж “МУИС-ийн гүнзгий төгсчхөөд ингэж явах гэж ...” гээд
уурлаад л яваад өглөө. Багшийн маань энэ үг намайг эргэлт буцалтгүй математикч
болгосон. Оюутан байхдаа хоёр ч удаа Японы шалгалт өгөөд тэнцсэн боловч
яваагүй. Учир нь тэнд Математикийн анги байгаагүй.
Б. Олимпиадаар явсан хүүхдүүд ихэвчлэн онолын
математикч болдог. Тооцон бодох математикаар яагаад хичээллэх болов?
Ч. 2 курстээ ороод бид мэргэшлээр салах ёстой
байсан. Би эхлээд математик анализын чиглэлээр мэргэших бодолтой байлаа. Тэр
үед Т.Жанлав багш ОХУ-ын Дубна хот дахь Цөмийн шинжилгээний нэгдсэн институтэд
Шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалж ирээд манай ангид Дифференциал
тэгшитгэлийн хичээл орсон. Тооцон бодох математикийн хичээлийг Р.Ринчинбазар
багш, Программчлалын хичээлийг Ю.Намсрай
багш орсон. Би өөрөө программ бичих нэлээд сонирхолтой, бас гүнзгийд сурч
байхад Д.Гармаа багш алгоритм, программчлалын хичээл орж суурийг сайн тавьж өгсөн гэж
боддог. Тооцон бодох математикийн хичээлд математик, программчлал хоёул орж
байсан тул илүү сонирхолтой болж эхэлсэн. Одоо бодоход манай улсын сургалтын
хөтөлбөр маш сайн байжээ. 3-р курст Т.Жанлав багш спец курсийн хичээл орж надад
дандаа физик агуулгатай курсийн ажлууд өгдөг байлаа. Ингэж багшийн шавь болсон
түүхтэй.
Б. Ажлын анхны гарааны тухай дурсана уу?
Ч. 1996 онд сургуулиа төгсөөд Монгол-Оросын
хамтарсан 3-р дунд сургуульд математик, мэдээлэл зүйн багшаар ажилласан. Манай
найз Н.Цогбадрах мөн физикийн багшаар ажиллаж эхэлсэн нь сонин давхцал байж
билээ. Нэг жил ажилласны дараа МУИС-д багшлах болсон. 1999 онд Т.Жанлав багш Дубна
хотод ажиллах тухай санал болгосноор ЦШНИ-ийн Мэдээллийн Технологийн Лабораторид
ажиллаж эхлээд 21 жил болж байна.
Б. Дубна гэхээр монголчуудад цөмийн физик
гэсэн бодол орж ирдэг. Манай алдартай олон физикч эрдэмтэд эндээс эрдэм
судалгааны гараагаа эхэлсэн байдаг. Математикч хүн энд юу хийдэг вэ?
Ч. Математикийг шинжлэх ухааны хаан гэдэг. Энэ
нь шинжлэх ухааны бүх салбарт ашиглагддаг үндсэн арга зүй юм. Бүх салбарын
судлаач нар багаж төхөөрөмжөө бүтээх, туршилтаа тавих, баримт нотолгоо
цуглуулах гээд тухай мэргэжлийн ажлаа хийсний дараа судалгааны үр дүнгээ
нэгтгэн дүгнэх, онол боловсруулахад математикгүйгээр алхам ч алхаж чадахгүй.
Дубнад ирээд Т.Жанлав багшийн багш, ОХУ-ын шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан И.В.Пузынин
гуайтай ажиллах болсон. Түүнтэй уулзахад дахиад нэг физикч удирдагч олох
хэрэгтэй, яагаад гэвэл энд физикийн бодлого бодно гээд Онолын физикийн
лабораторийн эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан С.И.Виницкий багштай уулзуулж
шавь оруулсан. Онолын физик гэдэг бол математикийг физикт хэрэглэх тухай
шинжлэх ухаан. Тэднийг физикээр мэргэшсэн математикчид гэж хэлж болно. Атом,
цөмийн дотор болж буй процессыг туршилт хийж юу болсныг нь мэдэж болно. Харин
яагаад ингэж байгааг зөвхөн математикаар л тайлбарлана шүү дээ. Иймээс энд
математикчид, программчлагчдын бүхэл бүтэн том лаборатори ажиллаж байна. Зөвхөн
энэ лабораторид 26 шинжлэх ухааны доктор, 62 доктор ажиллаж байна шүү дээ.
Тэгэхээр математикчид шинжлэх ухааны салбарт ямар их хэрэгтэй нь харагдаж
байгаа байх.
Б. Дубнад ирээд хэр хурдан нөхцөл байдалдаа
дасав?
Ч. 1999 оны 11 сард Дубнад ирсэн. Их сургуульд
бакалаврынхаа төгсөлтийн ажлыг А.Галтбаяр
багшаар удирдуулж физикийн сэдвээр, магистрын төгсөлтийн ажлыг Х.Цоохүү багшаар
удирдуулж мөн л физикийн сэдвээр хийсэн. Иймд физикийн бодлогуудын талаар
тодорхой ойлголтууд надад байсан. Судалгааны ажилдаа хурдан дассан. 2002 оны 11 сард докторын,
2010 оны 5 сард Шинжлэх ухааны докторын зэрэг тус тус хамгаалсан.
Б. Судалгааны ажлын чиглэлээ дэлгэрүүлж ярина уу?
Ч. Миний судалгааны ажлын үндсэн чиглэл гэвэл: Олон хэмжээст Шредингерийн тэгшитгэлийг бодох арга, алгоритм боловсруулах, Шугаман бус тэгшитгэлийг бодох арга, алгоритм боловсруулах, Боловсруулсан арга, алгоритмуудын дагуу комплекс программууд зохиох, Комплекс программуудынхаа тусламжтайгаар квант механикийн тодорхой бодлогуудын онолын тооцоог хийх, Олон электронт атом болон молекулыг хурдан электроноор иончлох туршлагын үр дүнгүүдийг онолын тооцоогоор баталгаажуулах зэрэг болно. Дээрх чиглэлүүдээр Монгол улс болон ОХУ, АНУ, Армян, Казакстан, Канад, Мексик, Польш, Франц, ХБНГУ, Япон зэрэг улсын 10 гаруй эрдэм шинжилгээний төвтэй нягт холбоотой ажиллаж байна.
Б. ЦШНИ-д ямар ямар албан тушаал
хашиж байв?
Ч. ЦШНИ-д анх ирээд эрдэм шинжилгээний дэд
ажилтнаар ажилд орж байлаа. Хоёр жил ажиллаад эрдэм шинжилгээний ажилтан, 2002
онд докторын зэрэг хамгаалаад эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, 2010 онд
шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалаад эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан,
секторын эрхлэгч, 2018 оноос Мэдээллийн технологийн лабораторийн Эрдэм
шинжилгээ эрхэлсэн орлогч захирлаар ажиллаж байна.
Б. Дубнад гаргасан амжилтуудаасаа дурдана уу?
Ч. ЦШНИ залуу судлаачдыг дэмжих зорилгоор
алдартай эрдэмтдийнхээ нэрэмжит шагнал/тэтгэлгийг 2008 оноос олгож эхэлсэн.
ЦШНИ-ийг байгуулах ажлыг анхлан хариуцаж ажилласан, АНУ, ЗСБНХУ-д хийсэн атомын
бөмбөгийн анхны туршилтуудын хянагчаар ажиллаж байсан нэрт эрдэмтэн
М.Г.Мещеряковын нэрэмжит анхны шагналыг хүртсэн. 2015 онд судалгааны
хамтлагаараа ЦШНИ-ийн эрдэм шинжилгээний шилдэг бүтээл шалгаруулах уралдааны
дэд байрын шагналыг хүртсэн.
Б. Эрдэмтэн хүнд шавь төрүүлэх нь юунаас ч
илүү чухал. Та шавь нарынхаа тухай ярина уу?
Ч. Би одоогоор 2 шавьтай болоод байгаа. Москвагийн
их сургуулийг онолын физикч мэргэжлээр төгссөн А.А.Булычевыг оюутан байхаас нь
дагуулан ажиллаж, докторын диссертацийг нь удирдсан. 25 настай хамгаалсан, маш
залуу доктор бий. Мөн Т.Жанлав багштай хамтран ШУТИС-ийн багш В.Өлзийбаярын докторын
диссертацийг удирдсан. Бас зөвлөхөөр нь
ажилласан 1 монгол, 2 франц, 2 орос, нийт 5 доктор шавь бий.
Б. Энэ жил таны ажил олон улсын шинжлэх ухааны
хамгийн нэр хүндтэй Nature Physics сэтгүүлд хэвлэгдлээ. Танд баяр хүргэе. Энэ
ажлаа танилцуулна уу?
Ч. Москвагийн их сургуулийн Цөмийн физикийн эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн онолын физикийн эрдэмтэдтэй 20 гаруй жил, Германы Франкфуртын Гётегийн нэрэмжит Их сургуулийн туршлагын физикийн эрдэмтэдтэй 10 орчим жил хамтран ажиллаж байна. Бид бүгд хамтран Франкфуртын их сургуульд хийгдсэн томоохон туршилтуудын үр дүнгүүдийн онолын математик загварыг боловсруулах, тооцоолох программ бичих, ЦШНИ-ийн Тооцоолон бодох төвийн суперкомпьютер ашиглан тооцоолол хийх зорилготой. Саяхан Франкфуртын их сургуулийн эрдэмтэд Petra III синхротрон (DESY, Гамбург) дээр COLTRIMS (COLd Target Recoil Ion Momentum Spectroscopy) детекторын тусламжтайгаар чөлөөт гелийн атомууд дээрх комптоны сарнилын шинж чанарыг судлах туршлага хийгдсэн. Уг туршлагад онолын тайлбар хийж, онол туршлагын үр дүнгүүд хангалттай сайн тохирч байгааг үзүүлсэн. Уг туршлагаар 2.1 кэВ энергитэй фотонуудын комптоны сарнилыг гелийн атомын иончлолын босго энергийн (ө.х. гелийн атомын дан иончлолын процессын шилжилтийн энерги 24.6 эВ) орчимд судалсан. Үүний үр дүнд холбоост электронуудаар сарнисан цацрагийн өнцгийн тархалт нь Томсоны томьёогоор өгөгддөг чөлөөт электроноор сарнисан цацрагийн өнцгийн тархалтаас ялгаатай болохыг харуулсан. Бидний хамтарсан бүтээл Nature Physics сэтгүүлд энэ оны 4 сард хэвлэгдсэн. [M.Kircher, F.Trinter, S.Grundmann, I.Vela-Perez, S.Brennecke, N.Eicke, J.Rist, S.Eckart, S.Houamer, O.Chuluunbaatar, Yu.V.Popov, I.P.Volobuev, K.Bagschik, M.N.Piancastelli, M.Lein, T.Jahnke, M.S.Schoffler and R.Dorner, Kinematically complete experimental study of Compton scattering at helium atoms near the threshold, Nature Physics 16, 756-760 (2020).] https://doi.org/10.1038/s41567-020-0880-2
100 орчим жилийн өмнө, 1922–1923 онд америкийн
физикч Артур Компонтон нь рентгений спектрограф ашиглан электрон гаргаж буй
(ялгаруулдаг) графит дээр сарниж байгаа гэрлийн долгионы урт өөрчлөгдөх
үзэгдлийг судалсан байдаг. Тэрээр долгионы урт их байх мужид сарнилын спектрийн
шилжилтийн утга нь сарнилын өнцгийг ихэсгэхэд өсдөг болохыг харуусан. Комптоны
сарнилын онолын үндэслэлийг А.Комптон өөрөө
[A.H.Compton, Phys. Rev. 21, 483 (1923)], мөн түүнээс үл хамааран Дебае
[P.Debye, Z.Physik. 24, 161 (1923)] нар өгсөн байдаг. Уг нээлтийг хийсний төлөө
1927 онд А.Комптонд Нобелийн шагнал олгосон.
Б. Та олон жил гадаад улсад ажиллаж амьдарч
байна. Эх орныхоо шинжлэх ухааны салбарт юу хийхээр төлөвлөж байна вэ?
Ч. Шинжлэх ухааны шинэ дэвшилтэт технологийн
нэг болох грид болон параллель тооцооллын технологийг Монгол улсад нэвтрүүлэхийг
зорин ажиллаж байна. 2011 онд Монгол улсын Засгийн газрын тохируулагч агентлаг
Цөмийн энергийн газар болон ЦШНИ-ийн МТЛ-ийн хооронд хамтран ажиллах тухай
гэрээ байгуулагдсан. Уг гэрээний дагуу 2011 онд МУИС-ийн МКС, ШУТИС-ийн Холбоо,
мэдээллийн сургуулийн багш нар Дубнад зуны сургалтад хамрагдаж, Монголын анхны
сургалтын грид сайтыг бий болгосон. МУИС, ШУТИС-ийн багш, оюутнууд тус
сургалтад 2012, 2014, 2016 онд тус тус хамрагдсан. Мөн МТЛ-ийн мэргэжилтэн нар 2016
онд уригдан сургалт, семинар зохион байгуулсан. Сүүлийн жилүүдэд ЦШНИ гишүүн
орнууддаа үүлэн технологи ба грид-технологи бүхий тооцоолох төв (ТТ)
байгуулахад туслалцаа үзүүлэн, ЦШНИ-ийн ТТ-д холбоход анхаарах дорвитой арга
хэмжээг авч байна. Үүний дагуу администратор бэлтгэх зорилгоор ШУА-ийн МТТХ-ийн
судлаачийг гурван сарын хугацаагаар МТЛ-д мэргэжил дээшлүүлэх ажлыг хоёр жил
дараалан зохион байгууллаа. ФТХ-ийн эрдэм шинжилгээний ажилтнуудыг ЦШНИ-ийн ТТ-г
ашиглах зөвшөөрөл олгуулж их хэмжээний тооцоолол бүхий бодлого бодуулах
боломжтой болсон. 2019 онд ЦШНИ-ийн 93 сая төгрөгийн санхүүжилтээр МТТХ орчин үеийн
тооцоолох сервертэй боллоо. Цаашид ЦШНИ-ийн ТТ-д холбох ажлыг зохион байгуулах
бэлтгэл ажлуудыг хийж байна.
Б. Гэр бүлээ танилцуулна уу?
Ч. Миний ханийг Ц.Тансаг гэдэг. Англи хэлний
орчуулагч мэргэжилтэй. Манайх 4 хүүхэдтэй. Том хүү Ч.Галмандах ОХУ-ын Москва
хот дахь Улс түмний найрамдлын их сургуулийг математикч мэргэжлээр төгссөн.
Одоо энэ сургуульдаа Тооцон бодох математикийн чиглэлээр доктор оюутнаар сурч
байна. Дараагийн охин Ч.Хулан маань мөн тус сургуульд хэрэглээний математикийн чиглэлээр
2 курст сурч байна.
Б. Тэгэхээр удам дагасан математикчид төрж байгаа
юм байна. Ярилцлага өгсөн танд их баярлалаа. Удахгүй болох Монгол улсын Шинжлэх
ухааны ажилтнуудын баярын мэнд хүргэж сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе!
Ч. Баярлалаа. Хүрээлэнгийнхээ хамт олонд, бас Монголын
нийт эрдэмтэн судлаач та бүхэндээ бас баярын мэнд хүргэж ажлын өндөр амжилт
хүсэн ерөөе!